বাসন্তিকস্বপ্নম্ নাটাংশ-দ্বাদশ শ্রেণীর সংস্কৃত। বাসন্তিকস্বপ্নম্ সংস্কৃত নাটক
বাসন্তিকস্বপ্নম্ সংস্কৃত নাটক (নাটাংশ)
উচ্চ মাধ্যমিক দ্বাদশ শ্রেণীর সংস্কৃত
| গদ্যাংশ | 👉 আর্যাবর্তবর্ণনম্ 👉 বনগতাগুহা |
| পদ্যাংশ | 👉 গঙ্গাস্তোত্রম্ 👉 কর্মযোগ |
| নাট্যাংশ | 👉 বাসন্তিকস্বপ্নম্ |
বাসন্তিকস্বপ্নম্ সংস্কৃত নাটক
ভূমিকা
‘বাসস্তিকস্বপ্নম্’ নাটকটি ইংরেজি তথা বিশ্বসাহিত্যের শ্রেষ্ঠ নাট্যকার উইলিয়াম শেক্স্পীয়রের ১৫৯৫-৯৬ সালে লিখিত একটি মজার নাটক ‘এ মিত্সামার নাইট্স্ ড্রিম’ – এর সংস্কৃত অনুবাদ। দক্ষিণ ভারতের পুড়ুকোটা | শহরের এক সংস্কৃতজ্ঞ পণ্ডিত শ্রী কৃষ্ণমাচাৰ্য্য ১৮৯২ সালে এই নাটকটি। অনুবাদ করেন।
একটি বিদেশী নাটককে সংস্কৃত ভাষায় অনুবাদ করা খুবই কঠিন কাজ। ভরতমুনির নাট্যশাস্ত্র অনুযায়ী সংস্কৃত নাটকের কিছু কঠিন ও নির্দিষ্ট নিয়ম আছে। অন্যদিকে শেক্স্পীয়র ছিলেন সমস্ত নিয়মের ঊর্ধ্বে। ধ্রুপদী | নাটকের নিয়মাবলীকে ভেঙে-চুরে নাটককে সময়োপযোগী ও দর্শকের মনোগ্রাহী করাই ছিল নাট্যকারের মুখ্য উদ্দেশ্য। এই দুই বিপরীতধর্মী চিন্তা ভাবনার মধ্যে আশ্চর্য সেতুবন্ধন করেছেন পণ্ডিত কৃষ্ণমাচাৰ্য্য। বিদেশী নাটকের ভারতীয়করণ, তার ভাব ও অনুভূতিকে ভারতীয় সংস্কৃতির মধ্যে জারিত করে তিনি সৃষ্টি করেছেন এক অপূর্ব সাহিত্য। এই নাটকটি শুধুমাত্র অনুবাদ-কর্ম হিসেবে বিবেচনা না করে, একে একটি আলাদা মৌলিক | সাহিত্য হিসেবেও আমরা দেখতে পারি।
ইংরেজি নাটকের চরিত্র রাজা থেসিউস্ এই নাটকে হয়েছেন ইন্দ্রবর্মা; ইজিউস্ হয়েছেন ইন্দুশর্মা; লাইস্যান্ডার – বসন্ত; ডেমিট্রিয়াস – মকরন্দ; ফিলোসস্ট্রেট – প্রমোদ; রাণী হিপোলিটার নাম হয়েছে কনকলেখা; হার্মিয়া পরিণত হয়েছে কৌমুদী-তে; হেলেনা সৌদামিনীতে; ওবেরন ‘প্রদোষ’-এ; টিটানিয়া – নিম্ববতী; পাক্-প্রমোহ ইত্যাদি।
বর্তমান সংকলনে ‘বাসত্তিকস্বপ্নম্’ নাটকটির প্রথম অঙ্ক থেকে কিছু অংশ নেওয়া হয়েছে। আশা রাখি যে, ছাত্র-ছাত্রীরা নাটকটি সম্পর্কে প্রাথমিক একটি ধারণা পাবে ও পরবর্তীকালে দুটি নাটকই সম্পূর্ণভাবে পড়বে।
वासन्तिकस्वप्नम् संस्कृत नाटक (नाठ्याश)
प्रथमोऽङ्कः
(राजा इन्द्रवर्मा, कनकलेखा, प्रमोदश्च) • रचयिता – गोविन्दकृष्ण मोदक
राजा :
- प्रिये कनकलेखेऽद्य कुहूर्तेयं दवीयसी ।
- चतुर्भिर्दिवसैभाविन्यप्यहं दीनमानसः ।।
- वसामि मदनाक्रान्तः शशङ्कस्त्वतिनिर्घृणः।
- यतोऽसौ क्षीयमानोऽपि क्षीयते सत्वरं न मे ।।
- अस्मदुद्वाहमुद्दिश्य सोऽस्मि पर्युत्सुकः सखि ।
- किं करोमि वरारोहे, नाड़िकाऽपि युगायते ।।
कनकलेखा :
वल्लभ ! दिनचतुष्टयं तु प्रायो रात्रचतुष्टयं भूत्वा क्षणमिव निद्रालुभिरस्माभिर्नीयमानमचिरेणैव दर्शमानेष्यति यस्य निशायामावयोः परिणयमहोत्सवो भविष्यति । तत् किमिति दूयते महाराजेन ।
राजा
रे प्रमोद, गच्छ सम्प्रति प्रतिरथ्य मस्मन्नगरस्य । तथा कुरुष्ब यथा सवेऽपि युवानो महोत्सवाभिनिविष्टचित्ताः परमाह्लादभरिता वतेरन् । दुःखं विद्रावय वैवस्वतनगरमावर्जय सर्वतः प्रमोदम् ।
प्रमोद :
यथाज्ञापयति देवः । (इति प्रणम्य निष्क्रान्तः)
राजा
प्रणयवति कनकलेखे, तस्मादद्य तादृशमप्रशस्तमार्गमुज्झित्वा महोत्सवप्रमोदप्रसाधनपूर्वं त्वां परिणेष्ये ।
(नेपथ्ये पदशब्द इव निपुणं निरूप्य)
किमयमागच्छन् वृद्धः कोपशोकाविष्ट इव दृश्यते। तमनु काचिदिन्दुवदना च (ततः प्रविशति इन्दुशमी कोमुदी च)।
इन्दुशमी:
(हस्तमु द्यभ्य) विजयतामस्माकमबनिपः ।
राजा
नमो भवत इन्दुशर्मन्, कथं कार्यातुर इब दृश्यते भवान् ?
इन्दुशमी
राजन्नियं में दुहिता मदाज्ञामुल्लङ्घयेदित्यतिदुःखितोऽहम् । महाराज, दीयतां दयार्द्रं चित्तम् । यावदियं वराकी मकरन्दमुपयम्य मन्मतन्नानुवर्तते तावदस्मद्देशाचारमनुसृत्य पित्राज्ञाहमतिवर्तिनोपत्यस्य यावान्दन्डो विहितस्तावन्तमेषाऽनुभवत्वित्याज्ञां दत्त्वाऽहमनुग्राह्यपक्षे गणयितब्य इति प्रार्थये।
राजा
(कोमुर्दी प्रति) कथय वासु, किं वा युक्तं समयबिरुद्धाचरणम्। अपि च, रमणीयोऽयं तरुणस्ते वरो मकरन्दः ।
कौमुदी :
महीपते, ! तथैव वसन्तोऽपि ।
राजा
वालिके, ! वसन्तः प्रियदर्शनोऽपि पितृपक्षपातोऽस्मिन्निति तव प्रेयान्मकरन्द एव ।
कौमुदी :
यदि मे जनको वीक्षते मदीक्षणेनैनं वसन्तं तदा वहुमानयिष्यति स एव मन्मानसम् ।
राजा
परं तद्विवेचनामाश्रित्य खलु वीक्षणीयं त्वया ।
कौमुदी :
करुणानिधे क्षम्यतां दासजन स्यायमपराधः । न जाने केन वा कारणेन मे मनस्येता दृशनिर्णयो जातः । विस्मृतं च मया किं कर्तब्यम् ।
राजा
अयि भद्रे, दर्शनीयं ते वपुः, आयातयामंवयः। यदि पितरं नानुवर्तसे तदा शरणं भवति मरणमथवा यावज्जीवं परिणयाकरणम् । एतादृशकुलसमयाचारविरुद्धगामिन्या सुखं नाम कथं भवेत् । एषा ते मतिर्न कल्याणी, न कदापि सुखावहा। अतः जनकस्य ते आदेशः पालनीयः ।
कौमुदी :
महाराज, वसन्तं विहाय नान्यं पश्येयम् । तदर्थं जीवितमपि त्यजेयम् । यावदायुः परिणयं विनापि वसेयम् । एष एव निश्चयोऽस्या मन्दभागिन्याः । (नेपथ्ये मृदङ्गध्वनिः)
कणकलेखा :
राजन्, सङ्गीतशालाभ्यन्तरे वहवः अस्मदागमनंप्रतीक्षन्ते । राजाः परंकार्यपरतया विस्मृतमेतत्सर्वमपि तत्त्वरितं गम्यते । अयि कौमुदि, सम्यगालोच्य तातमेबानुसर नोचेद्रज मरणम्। अस्मद्दण्डनीतिरित्यवधार्यताम् । प्रिये कनकलेखे, सम्प्रति साधयामः । (सर्वे निष्क्रान्ताः)
বাসন্তিকস্বপ্নম্ সংস্কৃত নাটক (নাটাংশ) হতে প্রশ্ন উত্তর
- বাসন্তিকস্বপ্নম্ নাটক হতে ছোট প্রশ্ন ও উত্তর-দ্বাদশ শ্রেণীর সংস্কৃত
- বাসন্তিকস্বপ্নম্-নাটকের প্রথম তিনটি শ্লোকের ভাবার্থ
- বাসন্তিকস্বপ্নম্ নাট্যাংশ অবলম্বনে রাজা ও কৌমুদীর কথোপকথন -1
- বাসন্তিকস্বপ্নম্ নাটকে রাজা ইন্দ্রবর্মা ও কৌমুদীর কথোপকথন -2
- উচ্চ মাধ্যমিক সংস্কৃত বাসন্তিকস্বপ্নম্ নাট্যাংশ – কৌমুদীর চরিত্র
- বাসন্তিকস্বপ্নম্ নাট্যাংশ অবলম্বনে রাজা ইন্দ্রবর্মার চরিত্র আলোচনা কর
- বাসন্তিকস্বপ্নম্ নাট্যাংশের নামকরণের সার্থকতা
- বাসন্তিকস্বপ্নম্ নাট্যাংশ অবলম্বনে রাজা ইন্দ্রবর্মার মনোভাব
| দ্বাদশ শ্রেণী |
|---|
| HS Syllabus |
| HS Question 2015 |
| HS Question 2016 |
| HS Question 2017 |
| HS Question 2018 |
| HS Question 2019 |
| 2020 (NO EXAM) |
| 2021 (NO EXAM) |
| HS Question 2022 |
