বাসন্তিকস্বপ্নম্

বাসন্তিকস্বপ্নম্ নাটাংশ-দ্বাদশ শ্রেণীর সংস্কৃত। বাসন্তিকস্বপ্নম্ সংস্কৃত নাটক

বাসন্তিকস্বপ্নম্ সংস্কৃত নাটক (নাটাংশ)

উচ্চ মাধ্যমিক দ্বাদশ শ্রেণীর সংস্কৃত

গদ্যাংশ👉 আর্যাবর্তবর্ণনম্
👉 বনগতাগুহা
পদ্যাংশ👉 গঙ্গাস্তোত্রম্ 
👉 কর্মযোগ
নাট্যাংশ👉 বাসন্তিকস্বপ্নম্

বাসন্তিকস্বপ্নম্ সংস্কৃত নাটক

ভূমিকা

‘বাসস্তিকস্বপ্নম্’ নাটকটি ইংরেজি তথা বিশ্বসাহিত্যের শ্রেষ্ঠ নাট্যকার উইলিয়াম শেক্‌স্পীয়রের ১৫৯৫-৯৬ সালে লিখিত একটি মজার নাটক ‘এ মিত্সামার নাইট্‌স্ ড্রিম’ – এর সংস্কৃত অনুবাদ। দক্ষিণ ভারতের পুড়ুকোটা | শহরের এক সংস্কৃতজ্ঞ পণ্ডিত শ্রী কৃষ্ণমাচাৰ্য্য ১৮৯২ সালে এই নাটকটি। অনুবাদ করেন।

একটি বিদেশী নাটককে সংস্কৃত ভাষায় অনুবাদ করা খুবই কঠিন কাজ। ভরতমুনির নাট্যশাস্ত্র অনুযায়ী সংস্কৃত নাটকের কিছু কঠিন ও নির্দিষ্ট নিয়ম আছে। অন্যদিকে শেক্‌স্পীয়র ছিলেন সমস্ত নিয়মের ঊর্ধ্বে। ধ্রুপদী | নাটকের নিয়মাবলীকে ভেঙে-চুরে নাটককে সময়োপযোগী ও দর্শকের মনোগ্রাহী করাই ছিল নাট্যকারের মুখ্য উদ্দেশ্য। এই দুই বিপরীতধর্মী চিন্তা ভাবনার মধ্যে আশ্চর্য সেতুবন্ধন করেছেন পণ্ডিত কৃষ্ণমাচাৰ্য্য। বিদেশী নাটকের ভারতীয়করণ, তার ভাব ও অনুভূতিকে ভারতীয় সংস্কৃতির মধ্যে জারিত করে তিনি সৃষ্টি করেছেন এক অপূর্ব সাহিত্য। এই নাটকটি শুধুমাত্র অনুবাদ-কর্ম হিসেবে বিবেচনা না করে, একে একটি আলাদা মৌলিক | সাহিত্য হিসেবেও আমরা দেখতে পারি।

ইংরেজি নাটকের চরিত্র রাজা থেসিউস্ এই নাটকে হয়েছেন ইন্দ্রবর্মা; ইজিউস্ হয়েছেন ইন্দুশর্মা; লাইস্যান্ডার – বসন্ত; ডেমিট্রিয়াস – মকরন্দ; ফিলোসস্ট্রেট – প্রমোদ; রাণী হিপোলিটার নাম হয়েছে কনকলেখা; হার্মিয়া পরিণত হয়েছে কৌমুদী-তে; হেলেনা সৌদামিনীতে; ওবেরন ‘প্রদোষ’-এ; টিটানিয়া – নিম্ববতী; পাক্‌-প্রমোহ ইত্যাদি।

বর্তমান সংকলনে ‘বাসত্তিকস্বপ্নম্’ নাটকটির প্রথম অঙ্ক থেকে কিছু অংশ নেওয়া হয়েছে। আশা রাখি যে, ছাত্র-ছাত্রীরা নাটকটি সম্পর্কে প্রাথমিক একটি ধারণা পাবে ও পরবর্তীকালে দুটি নাটকই সম্পূর্ণভাবে পড়বে।


वासन्तिकस्वप्नम् संस्कृत नाटक (नाठ्याश)

प्रथमोऽङ्कः

(राजा इन्द्रवर्मा, कनकलेखा, प्रमोदश्च) • रचयिता – गोविन्दकृष्ण मोदक

राजा :

  • प्रिये कनकलेखेऽद्य कुहूर्तेयं दवीयसी ।
  • चतुर्भिर्दिवसैभाविन्यप्यहं दीनमानसः ।।
  • वसामि मदनाक्रान्तः शशङ्कस्त्वतिनिर्घृणः।
  • यतोऽसौ क्षीयमानोऽपि क्षीयते सत्वरं न मे ।।
  • अस्मदुद्वाहमुद्दिश्य सोऽस्मि पर्युत्सुकः सखि ।
  • किं करोमि वरारोहे, नाड़िकाऽपि युगायते ।।

कनकलेखा :

वल्लभ ! दिनचतुष्टयं तु प्रायो रात्रचतुष्टयं भूत्वा क्षणमिव निद्रालुभिरस्माभिर्नीयमानमचिरेणैव दर्शमानेष्यति यस्य निशायामावयोः परिणयमहोत्सवो भविष्यति । तत् किमिति दूयते महाराजेन ।

राजा

रे प्रमोद, गच्छ सम्प्रति प्रतिरथ्य मस्मन्नगरस्य । तथा कुरुष्ब यथा सवेऽपि युवानो महोत्सवाभिनिविष्टचित्ताः परमाह्लादभरिता वतेरन् । दुःखं विद्रावय वैवस्वतनगरमावर्जय सर्वतः प्रमोदम् ।

प्रमोद :

यथाज्ञापयति देवः । (इति प्रणम्य निष्क्रान्तः)

राजा

प्रणयवति कनकलेखे, तस्मादद्य तादृशमप्रशस्तमार्गमुज्झित्वा महोत्सवप्रमोदप्रसाधनपूर्वं त्वां परिणेष्ये ।

(नेपथ्ये पदशब्द इव निपुणं निरूप्य)

किमयमागच्छन् वृद्धः कोपशोकाविष्ट इव दृश्यते। तमनु काचिदिन्दुवदना च (ततः प्रविशति इन्दुशमी कोमुदी च)।

इन्दुशमी:

(हस्तमु द्यभ्य) विजयतामस्माकमबनिपः ।

राजा

नमो भवत इन्दुशर्मन्, कथं कार्यातुर इब दृश्यते भवान् ?

न्दुशमी

राजन्नियं में दुहिता मदाज्ञामुल्लङ्घयेदित्यतिदुःखितोऽहम् । महाराज, दीयतां दयार्द्रं चित्तम् । यावदियं वराकी मकरन्दमुपयम्य मन्मतन्नानुवर्तते तावदस्मद्देशाचारमनुसृत्य पित्राज्ञाहमतिवर्तिनोपत्यस्य यावान्दन्डो विहितस्तावन्तमेषाऽनुभवत्वित्याज्ञां दत्त्वाऽहमनुग्राह्यपक्षे गणयितब्य इति प्रार्थये।

राजा

(कोमुर्दी प्रति) कथय वासु, किं वा युक्तं समयबिरुद्धाचरणम्। अपि च, रमणीयोऽयं तरुणस्ते वरो मकरन्दः ।

कौमुदी :

महीपते, ! तथैव वसन्तोऽपि ।

राजा

वालिके, ! वसन्तः प्रियदर्शनोऽपि पितृपक्षपातोऽस्मिन्निति तव प्रेयान्मकरन्द एव ।

कौमुदी :

यदि मे जनको वीक्षते मदीक्षणेनैनं वसन्तं तदा वहुमानयिष्यति स एव मन्मानसम् ।

राजा

परं तद्विवेचनामाश्रित्य खलु वीक्षणीयं त्वया ।

कौमुदी :

करुणानिधे क्षम्यतां दासजन स्यायमपराधः । न जाने केन वा कारणेन मे मनस्येता दृशनिर्णयो जातः । विस्मृतं च मया किं कर्तब्यम् ।

राजा

अयि भद्रे, दर्शनीयं ते वपुः, आयातयामंवयः। यदि पितरं नानुवर्तसे तदा शरणं भवति मरणमथवा यावज्जीवं परिणयाकरणम् । एतादृशकुलसमयाचारविरुद्धगामिन्या सुखं नाम कथं भवेत् । एषा ते मतिर्न कल्याणी, न कदापि सुखावहा। अतः जनकस्य ते आदेशः पालनीयः ।

कौमुदी :

महाराज, वसन्तं विहाय नान्यं पश्येयम् । तदर्थं जीवितमपि त्यजेयम् । यावदायुः परिणयं विनापि वसेयम् । एष एव निश्चयोऽस्या मन्दभागिन्याः । (नेपथ्ये मृदङ्गध्वनिः)

कणकलेखा :

राजन्, सङ्गीतशालाभ्यन्तरे वहवः अस्मदागमनंप्रतीक्षन्ते । राजाः परंकार्यपरतया विस्मृतमेतत्सर्वमपि तत्त्वरितं गम्यते । अयि कौमुदि, सम्यगालोच्य तातमेबानुसर नोचेद्रज मरणम्। अस्मद्दण्डनीतिरित्यवधार्यताम् । प्रिये कनकलेखे, सम्प्रति साधयामः । (सर्वे निष्क्रान्ताः)


বাসন্তিকস্বপ্নম্ সংস্কৃত নাটক (নাটাংশ) হতে প্রশ্ন উত্তর

দ্বাদশ শ্রেণী
HS Syllabus
HS Question 2015
HS Question 2016
HS Question 2017
HS Question 2018
HS Question 2019
2020 (NO EXAM)
2021 (NO EXAM)
HS Question 2022
দ্বাদশ শ্রেণী সাজেশন
HS Sanskrit Suggestion 2023
দ্বাদশ শ্রেণীর সংস্কৃত প্রকল্প
বাংলা থেকে সংস্কৃত অনুবাদ সাজেশন
সংস্কৃত প্রবন্ধ রচনা সাজেশন
ব্যাকরণ সাজেশন